Dünyada COVID19 pandemisi giderek tesirini azalttı. Fakat yaşananlar, tüm dünyada sıhhatte yeni kavramların, yeni teknolojilerin daha fazla gündeme gelmesini sağladı. Türkiye’nin bu süreçteki geliştirdiği projeleri ve sıhhatte dijitalleşme serüvenini Türkiye Cumhuriyeti Sıhhat Bakanlığının bilişim projelerinden sorumlu Bakan Yardımcısı Dr. Şuayip Birinci dijitalbiz.com’a anlattı.
Şuayip Birinci’nin açıklamaları şöyle:
Ülkemizin bilhassa sıhhatte dijitalleşme sürecini ve sıhhat bilişiminde geldiği evreyi kısaca anlatır mısınız?
Ülkemizde sıhhat dijitalleşmesinin temelleri 2000’li yılların başında atılmaya başlanmış, hastanelerde bilgi sistemleri yavaş yavaş kağıdın yerini almıştır. Bilhassa 2010 sonrası sıhhatte dijitalleşmenin tüm dünyada sıhhat hizmetlerinin odağına girmiş olması bizim ülkemiz için de tıpkı biçimde güçlü bir öncelik haline gelmiştir. Hepinizin bildiği üzere sıhhat yatırımlarımız elbette yalnızca hastane yapmaktan ibaret değil. Sıhhat yatırımları dediğinizde sıhhatle ilgili tüm alanlar bütüncül bir yaklaşım içerisinde ve güçlü bir kalkınma modeli ile ele alınarak yatırım yapıldı. Bakın, şu anda dünyanın en fazla kullanıcısı olan ve 30 binden fazla sıhhat tesisini tek platformda toplayan e-Nabız şahsî sıhhat sistemi, tüm gelişmiş ülkeler tarafından pandemi sonrasında bir gereksinim olarak yapılmaya başlandı. Ama biz bu sistemi yaklaşık 7 yıldır kullanıyoruz ve şu anki kullanıcı sayımızsa 60 milyona yaklaştı. e-Nabız şahsî sıhhat kaydı sisteminin çok ötesinde, şu an ülkemizde yapılan ve yapılacak olan tüm projelerin altyapısını oluşturmaktadır.
e-Nabız sistemini uygulamaya aldıktan sonra, yani tüm sıhhat tesislerini tek platformda birleştirip bilgi standardizasyonunu gerçekleştirmenin çabucak ardından, SİNA-sağlık karar takviye sistemini geliştirerek rasyonel siyaset üretimini, Mekânsal İş Zekâsı ile de sıhhat bilgilerinin coğrafik pozisyonlarına nazaran hizmet alan vatandaşların hareketlerini tahlil ederek, anlaşılır ve kolay yorumlanabilir hale getirmeyi başardık. Örneğin, bir ilçeden başkasına ne kadar hastanın hangi branş için gittiğini şu anda görebiliyoruz. Bu sayede, delile dayalı siyasetler üretip sıhhat sistemine daha uygun istikamet verebiliyoruz. SİNA ise, yani Sıhhat İstatistik ve Nedensel Tahliller uygulamamız ile muayene başına laboratuvar, görüntüleme ve reçete, reçete başına ilaç, yerli ilaç oranı, ameliyat, sezaryen, memnuniyet, yinelenmiş müracaat üzere parametreleri her branş için kurum, vilayet ve ülke bazında mukayeseli bir biçimde tüm tabiplerimiz ve yöneticilerimize açtık.
Yeniden 2015 yılı içerisinde, radyolojik imgelerin 7×24 raporlanabilmesini, radyologlar ortası telekonsültasyon yapılabilmesini ve değerlendirilebilmesini sağlayan teletıp sistemini devreye aldık. Teletıp/Teleradyoloji sisteminde şu an 400 milyona yakın imaj ve 200 milyon rapor bulunuyor.
Sıhhat bilişimi projelerinin temelini oluşturan e-Nabız Sistemi’ni anlatır mısınız, şu an bu alanda dünyadaki yerimiz nedir?
e-Nabız, bugün itibariyle 60 milyona yakın vatandaşımız tarafından kullanılmaktadır. e-Nabız’ı vatandaşımızın kullanımına sunduktan çabucak sonra 2017 yılında birleşmiş milletler inisiyatifinde dünya çapında en âlâ sıhhat uygulaması mükafatını aldık. Bu, benim için ve takımım için çok değerli bir motivasyon kaynağıydı. Birinci sorunuzda da söylediğim üzere e-Nabız ülkemizdeki tüm dijital sıhhat uygulamalarının temeli niteliğindedir. Sorunuza gelecek olursak, evet e-Nabız dünyanın gelişmiş ülkeleri de dahil, çok ilgi gören ve daima yabancı ülke sıhhat yöneticilerinin ülkemize gelerek şahsen bizlerden dinlediği ve ülkelerine entegre etmek istediği uygulamadır. e-Nabız, dijital sıhhat alanında ülkemiz ismine yüksek teknoloji bir eser olarak ihraç edilme evresindedir. Şu an ülkemiz dışında birkaç ülkeyle görüşmeler devam etmektedir ve kısa mühlet içerisinde de sonuçlanarak ülke kalkınmasına katkı sağlayacak bir eser olacaktır.
Dijital sıhhat konusunda kamuda ürettiğimiz ve tüm dünyaya ihraç edilecek bir eser haline gelen e-Nabız, bu sayede ülkemizin yalnızca sıhhat hizmet sunumundaki bilinirliğine değil, sıhhat bilişiminde de güçlü bir hale gelmesine değerli katkılar sağlamaktadır.
Bu anlattığınız sıhhat bilişimi projelerinin COVID19 pandemisi sürecinde ülkemize katkısı oldu mu? Pandeminin dijital idaresini anlatır mısınız?
Ülkemiz açısından pandemi müddetince hem sıhhat hizmetlerinin hem de toplumsal hayatın devam etmesine yönelik Sıhhat Bakanlığı bünyesinde sıhhat bilişimi odaklı birçok eser ve uygulamayı da acilen hayata geçirerek pandemi ile çabada çok daha güçlü bir pozisyona geldik. Pandemi ülkemize girmeden kısa bir müddet evvel Halk Sıhhati İdare Sistemi’ni (HSYS) ülkemizin mühendisleriyle 40’tan fazla sistemin entegre edildiği pandemi idare sistemi olarak hizmete alarak, birinci olaydan itibaren kesintisiz bir biçimde hizmet veren altyapıyı kamu, özel ve üniversite dahil olmak üzere tüm sıhhat tesislerimizde kullanılabilir hale getirdik.
Yeniden salgının toplumsal bulaş suratını azaltmak ve toplumsal tedirginlikleri en aza indirerek güçlü bir denetim düzeneği sağlamak ismine Filyasyon ve İzolasyon Takip Sistemi’ni (FİTAS) uygulamaya alarak ulusal ölçekte salgının en yüksek düzeye çıktığı vakitlerde 48 bin bireye ulaşan temas takibini, gruplarımız vasıtasıyla şahsen yerinde denetim altına aldık.
Bunun yanısıra olay olarak tespit edilmiş bireylere bilim şurası tarafından rehberler eşliğinde ilan edilen ilaçlarını yaşadığı hanelere teslim ederek güçlü bir izolasyon siyaseti izleyip salgının yayılma suratını güçlü bir biçimde denetim altına almaya başladık. FİTAS uygulamasını ilgili kamu kurumlarının da kullanımına sunarak salgının kontrol ögelerinin da eksiksiz yerine getirilmesini gerçekleştirdik.
Vatandaşlarımızın COVID19 belirtilerini denetim edip gerektiğinde sıhhat tesislerine başvurmaları tarafında kendilerine tavsiye kararı veren web ve taşınabilir tabanlı uygulama olan Korona Tedbir uygulamasını 19 Mart 2020 tarihinde halkımızın kullanımına sunduk. Bu sayede 12 binden fazla olumlu hadiseyi tespit ederek tedavilerine başladık.
Pandemi müddetince günlük hayatımızın bir modülü haline gelen, iş ve toplumsal hayatımızın inançlı bir halde sürdürülebilmesi için Hayat Meskene Sığar (HES) uygulamasını geliştirerek tüm ülkenin kullanımına sunduk. 222 milyondan fazla HES Kodu alınan sistem üzerinden 15 milyardan fazla risk denetimi yapıldı. 30 milyondan fazla riskli HES Kodunun teması başka vatandaşlarla teması engellendi.
Bunun yanısıra devam eden pandemi müddetince getirilen izolasyon kararları boyunca tedavi ve rehabilitasyon süreçleri aksayan özel çocuklarımızın çevrimiçi ortamlarda manzaralı rehabilitasyon dayanağı alabilecekleri Özel Çocuklar Dayanak Sistemi’ni ve pandemide insanüstü emek ve mesai harcayan sıhhat çalışanlarımız ve ailelerinin gereksinim duyduklarında tekrar manzaralı ruhsal takviye alabilecekleri Ruh Sıhhati Takviye Sistemi’ni kullanıma sunduk.
Tüm pandemi sürecinin bilişim sistemleriyle kayıt altına alınıp takip edildiği ülkemizde aşı sürecini de bu sisteme dahil ederek AŞILA uygulamasını devreye aldık ve aşı hakkı tarifi, randevu, aşının uygulanması ve aşı kartı süreçlerini kamu, tüm sıhhat tesislerimizde ve yerinde aşı yaptığımız tüm alanlarda bu uygulama üzerinden gerçekleştirdik.
Tüm bu süreçte hem PCR sonuçları, hem kronik hastalıkları ve tüm sıhhat kayıtlarını e-Nabız üzerinden takip edebilen vatandaşlarımız, aşı olduklarında da aşı kartlarına e-Nabız ve HES üzerinden ulaşabilir hale geldi.
Dünyada şu anda yeni jenerasyon teknolojiler olan yapay zekâ, makine tahsili, büyük data, artırılmış gerçeklik üzere teknolojilerin sıhhat alanında kullanımı gündemde. Ülkemizin bu alanlardaki projelerinden bahsedebilir misiniz?
Sıhhat kesimi yeni jenerasyon teknolojilere en süratli adapte olan alandır. Mevzuyu temelinden ele alacak olursak; dünya nüfusu süratle artıyor. 2050 yılına kadar dünyada her 6 bireyden 1’inin 65 yaş üstünde olması bekleniyor ve bağımlı yaşlı nüfus giderek çoğalıyor. Bunun yanında kentsel alanlarda yüzde 55 olan nüfusun, 2050’ye kadar yüzde 68 olması tekrar projeksiyonlar ortasında. Dünyadaki tüm ölümlerin yüzde 71’i kronik hastalıklardan kaynaklanıyor. Tüm bunlara bağlı olarak da sıhhat harcamalarının ekonomik yükü artış gösteriyor.
Durum böyleyken, beklentiler bu derece değişirken ve teknoloji bize sunduklarıyla aklın sonlarını zorlarken, vakitle yarıştığımız sıhhat hizmetinin, hastanelerden çıkıp hayatın her alanında denetim edilebilir hale gelmesi kaçınılmazdır.
Tüm bu tehditlere pandemiyi de eklediğinizde, dünya ölçeğinde sıhhat kesiminin yüksek teknolojinin sağladığı imkanları azamî düzeyde kullanması bir mecburilik halini almıştır.
Dünyada, hekimsiz, kimi vakit hastasız hastaneler konuşuluyor. Uzaktan hasta takibi dediğimiz kavram, taşınabilir aygıtlarla teşhis ve tedavi sürecine evriliyor. Erken teşhis kavramı, artık gen teknolojileri ile, büyük data ile, akıllı sistemler ile çok daha geniş bir manaya sahip hale geliyor.
Bugün diyabet, obezite, hipertansiyon üzere hem giderek yayılan, hem birçok hastalığın temelini oluşturan, hem de sıhhat harcamalarının büyük bir kısmını kapsayan hastalıklarla uğraş, uzaktan dijital uygulamalar ve teknoloji odaklı önleyici hizmetlerle daha mümkün hale geliyor. Dünya, yapay zekâ ve data odaklı finans uygulamaları, kıymet bazlı satın alma modelleri, tedavi kalitesine nazaran geri ödeme sistemleri üzerine ağırlaşmış durumda.
Bilhassa pandeminin çabucak başında teleradyoloji sistemimizde yapay zekâ odaklı görüntüleme hizmetlerini devreye alıp COVID19 tespitinde çok değerli olan bilgisayarlı tomografi imajlarının yapay zekâ robotları ile okunmasını sağlayarak COVID19 müspet, negatif ve pnömoni durumlarının tespitini mümkün hale getirdik. Misal bir çalışmayı mamografi imajları için yaptık, lezyon ve kalsifikasyonları yapay zekâ yardımı ile tespit etmek hedefiyle “Mamografi CAD” uygulamasını geliştirdik.
Çalışmalarımızı artık yapay zekâ takviyesiyle göğüs, akciğer yahut prostat kanserini tespit etmek, tümörlerin teşhisine yardımcı olmak ve düzgün huylu lezyonları makûs huylu olanlardan ayırt etmek üzerine ağırlaştırdık. SİNA uygulamamızda yapay zekâ dayanağıyla acile müracaat oran ve sayılarının iddiası, tekrar yatış oranı kestirimi, 1 yıl içindeki vefat kestirimi hesaplamaları gerçekleştirdik. Büyük bilgi uygulamalarımız birinci sorunuzda değindiğim SİNA, MİZ üzere sistemlerde yaklaşık 6 yıldır kullanılıyor.
Yakın vakitte uzaktan sıhhat hizmetlerine dair yönetmelik yayınlandı. Uzaktan sıhhat hizmetinin tüm bu yeni jenerasyon teknolojilerin bir ayağı olduğunu söyleyebilir miyiz? Bu bahiste ülkemizde yapılan çalışmalar nelerdir?
Şubat ayının çabucak başında yıllardır üzerinde çalıştığımız lakin pandemi sürecinde faal bir biçimde kullanmaya başlayarak kıymetli bir deneyim edindiğimiz uzaktan sıhhat, tele sıhhat yönetmeliğini yayınladık. Biliyoruz ki, uzaktan sıhhat hizmetleri önümüzdeki birkaç yıl içerisinde sıhhat bölümünün vazgeçemeyeceği araçlardan bir tanesi olacaktır. Buranın altını çizerek söylemem gerekirse dünyada uzaktan sıhhat hizmetlerini gerçekleştirebilen altyapıya sahip çok az ülke bulunmaktadır. Biz de bunlardan bir tanesiyiz. Biz uzaktan sıhhat hizmetine kamu olarak geçerken çok da zorlandığımızı söyleyemem. e-Nabız sayesinde oluşturduğumuz güçlü dijital sıhhat altyapımız ile pandeminin çabucak başında uzaktan sıhhat hizmetini COVID19 müspet ve temaslı olan vatandaşlarımıza vermeye başladık. Bu pandemi sürecini çok daha aktif bir formda yürütmemizi sağlarken birebir vakitte geleceğe yönelik de yüksek katma bedelli bir altyapıyı ülkemiz sıhhat sistemine kazandırmış olduk.
Tüm bu gelişmeler ışığında sıhhatin geleceğinin nasıl şekilleneceğini düşünüyorsunuz?
Sanayi 4.0’ın sağladığı altyapı sayesinde, sıhhat da öbür kesimler üzere esaslı değişimlere sahne oluyor. Paradigmanın büsbütün değiştiğini ve artık dataya dayalı şahsileştirilmiş bir sıhhat hizmetinin bizi beklediğini söylemek mümkün. Doku mühendisliğinde transdermal yamalara, giyilebilir aygıtlardan nano robotlara, biyomühendislik inovasyonlarının hayatımızda daha fazla yer alması çok yakın. Hedeflenen kurgu, kişinin profiline uyarlanmış yüksek seviyede bireyleştirilmiş sıhhat hizmeti sunmak. Bunun için en kıymetli öge, kişinin bilgilerini gerçek vakitli toplamak ve izlemek. Bu bağlamda, giyilebilir eserler, sensörler vs. çokça değer arz ediyor.
Türkiye, Avrupa ülkeleri ortasında hasta datalarına erişimde birinci, elektronik sıhhat kayıtlarında Estonya ve Finlandiya ile yeniden birinci, karar takviye sistemleri kullanımında birinci ve telesağlık kullanımında ikinci sırada yer alıyor. Zira biz altyapıları birçok ülkeden evvel ve süratli bir formda hayata geçirdik. Biz, e-Nabız sayesinde vatandaşın kendi adım, tansiyon, şeker üzere farklı parametrelerini seçtiği vakit dilimlerinde izlemesine imkan sağlayan ve IOS, Androıd aygıtlarıyla entegre olan bir platforma sahibiz. Üzerinde çalıştığımız ek özellikleriyle, e-Nabız’ı ferdî sıhhat hizmetinde kapsamlı ve donanımlı bir platform haline getirmeyi planlıyoruz.
Son 20 yıldır ülkemiz, sıhhat alanında fizikî kapasitesini gelişmiş ülkeler düzeyine çıkardı, aslına bakarsanız bunun testini de pandemi sürecinde yaşayarak yaptık. Pandemi sürecini vatandaşını sıhhat hizmetine erişim ve nitelikli sıhhat hizmetini alma konusunda dünyada mağdur etmeyen birkaç ülkeden biri olduk. 20 yılda sıhhat tesislerimizi yenilerken geleceğin sıhhati olarak gördüğümüz yüksek teknoloji eserlere de şahsen kendimiz, kendi çocuklarımızla üreterek sahip olmaya başladık.